APPENDIX
tattvārthapaṭalam
Dutt
Nalinaksha, ed. 1966. Bodhisattvabhūmiḥ.
Patna: K.P. Jayaswal Research Institute.
Accessed:
http://www.dsbcproject.org/canon-text/content/328/1308
tattvārthaḥ katamaḥ
samāsato dvividhaḥ yathāvadbhāvikatāñca dharmāṇāmārabhya yā dharmāṇāṃ bhūtatā yāvadbhāvikatāñcārabhya yā dharmāṇāṃ sarvatā iti bhūtatā sarvatā ca dharmāṇāṃ samastastattvārtho veditavyaḥsa punareva tattvārthaḥ prakārabhedataścaturvidhaḥ
lokaprasiddho yuktiprasiddhaḥ kleśāvaraṇaviśuddhijñānagocaro jñeyāvaraṇaviśuddhijñānagocaraścatatra laukikānāṃ sarveṣāṃ yasmin vastuni saṃketasaṃvṛtisaṃstavanāgamapraviṣṭayā buddhyā darśanatulyatā bhavati tadyathā pṛthivyāṃ pṛthivyaiveyaṃ nāgniriti
yathā pṛthivyāmevamagnāvapsu vāyau rūpeṣu śabdeṣu gandheṣu raseṣu spraṣṭavyeṣu bhojane pāne yāne vastre alaṅkāropavicāre bhāṇḍopaskare gandhamālyavilepane nṛtyagītavāditre āloke strīpuruṣaparicaryāyāṃ kṣetrāpaṇagṛhavastuni sukhaduḥkhe duḥkhamidaṃ na sukhaṃ sukhamidaṃ na duḥkhamiti samāsata idamidaṃ nedam evamidaṃ nānyatheti niścitādhimuktigocaro yadvastu sarveṣāmeva laukikānāṃ paraṃparāgatayā saṃjñayā svavikalpa-prasidvaṃ na cintayitvā tulayitvopaparīkṣyodgṛhītam idamucyate lokaprasiddhatattvamyuktiprasiddhatattvaṃ katamat
satāṃ yuktārthapaṇḍitānāṃ vicakṣaṇānāṃ tārkikāṇāṃ mīmāṃsakānāṃ tarkaparyāpannāyāṃ bhūmau sthitānāṃ svayaṃ prātibhānikyāṃ pārthagjanikyāṃ mīmāṃsānucaritāyāṃ pratyakṣamanumānamāptāgamaṃ pramāṇaṃ niśritya suvidita-suviniścitajñānagocara-jñeyaṃ vastūpapattisādhanayuktyā prasādhitaṃ vyavasthāpitam idamucyate yuktiprasiddhaṃ tattvamkleśāvaraṇaviśuddhijñānagocarastattvaṃ katamat
sarvaśrāvakapratyekabuddhānāmanāsraveṇānāsravāvāhakena cānāsravapṛṣṭalabdhena ca laukikena jñānena yo gocaraviṣayaḥ idamucyate kleśāvaraṇaviśudvijñānagocarastattvam tenālambanena kleśāvaraṇājjñānaṃ viśudhyati anāvaraṇatve cāyatyāṃ santiṣṭhate tasmātkleśāvaraṇaviśuddhijñānagocarastattvamityucyatetatpunastatvaṃ katamat
catvāryāryaisatyāni duḥkhaṃ samudayo nirodho mārgaśca ityetāni catvāryāryasatyāni pravicinvato'bhisamāgacchato'bhisamāgateṣu ca tajjñānamutpadyate sa punaḥ satyābhisamayaḥ śrāvakapratyekabuddhānāṃ skandhamātramupalabhamānānāṃ skandhebhyaścānyamarthāntaramātmānamanupalabhamānānāṃ pratītyasamutpannasaṃskārodayavyayapratisaṃyuktayā prajñayā skandhavinirmuktapudgalābhāvadarśanābhyāsādutpadyatejñeyāvaraṇaviśuddhijñānagocarastattvaṃ katamat
jñeye jñānasya pratighāta āvaraṇamityucyate tena jñeyāvaraṇena vimuktasya jñānasya yo gocaraviṣayastajjñeyāvaraṇaviśuddhijñānagocarastattvaṃ veditavyam tatpunaḥ katamat bodhisattvānāṃ buddhānāñca bhagavatāṃ dharmanairātmyapraveśāya praviṣṭena suviśuddhena ca sarvadharmāṇāṃ nirabhilāpyasvabhāvatāmārabhya prajñaptivāda svabhāvanirvikalpajñeyasamena jñānena yo gocaraviṣayaḥ sāsau paramā tathatā niruttarā jñeyaparyantagatā yasyāḥ sarva samyagdharmapravicayā nivartante nābhivartantetatpunastattvalakṣaṇaṃ vyavasthānataḥ advayaprabhāvitaṃ veditavyam
dvayamucyate bhāvaścābhāvaśca tatra bhāvo yaḥ prajñaptivādasvabhāvo vyavasthāpitaḥ tathaiva ca dīrghakālamabhiniviṣṭo lokena sarvavikalpaprapañcamūlaṃ lokasya tadyathā rūpamiti vā vedanā saṃjñā saṃskārā vijñānamiti vā cakṣuriti vā srotraṃ ghrāṇaṃ jihvā kāyo mana iti vā pṛthivīti vā āpastejo vāyuriti vā rūpamiti vā śabdo gandho rasaḥ spraṣṭavyamiti vā kuśalamiti vā akuśalamiti vā avyākṛtamiti vā utpāda iti vā vyaya iti vā pratītyasamutpanna iti vā atītamiti vā anātagamiti vā pratyutpannamiti vā saṃskṛtamiti vā [asaṃskṛtamiti vā ] ayaṃ lokaḥ paro lokaḥ ubhau sūryācandramasau yadapi dṛṣṭaśrutamatavijñātaṃ prāptaṃ paryeṣitaṃ manasā'nuvitarkitamanuvicāritamiti vā antato yāvannirvāṇamiti vā ityevaṃbhāgīyaḥ prajñaptivādanirūḍhaḥ svabhāvo dharmāṇāṃ lokasya bhāva ityucyate tatrābhāvo yā asyaiva rūpamiti prajñaptivādasya yāvadantato nirvāṇamiti prajñaptivādasya nirvastukatā nirnimittatā prajñaptivādāśrayasya sarveṇa sarvaṃ nāstikatā asaṃvidyamānatā yāmāśritya prajñaptivādaḥ pravartate ayamucyate'bhāvaḥ yatpunaḥ pūrvakeṇa ca bhāvenānena cābhāvena ubhābhyāṃ bhāvābhāvābhyāṃ vinirmuktaṃ dharmalakṣaṇasaṃgṛhītaṃ vastu tadadvayaṃm yadadvayam tanmadhyamā-pratipadantadvayavarjitam niruttaretyucyatetasmiṃśca tattve buddhānāṃ bhagavatāṃ suviśuddhaṃ jñānaṃ veditavyam
bodhisattvānāṃ punaḥ śikṣāmārgaprabhāvitaṃ tatra jñānaṃ veditavyam sā ca prajñā mahānupāyo bodhisattvasyānuttarāyāḥ samyaksaṃbodheḥ prāptaye taktasya heto tathā hi bodhisattvastena śūnyatādhimokṣeṇa tāsu tāsu jātiṣu prayujyamānaḥ sattveṣu buddhadharmaparipākāya saṃsāre saṃsaran tañca saṃsāraṃ yathābhūtaṃ parijānāti na ca punastasmātsaṃsārādanityādibhirākārairmānasamudvejayatisa cetsaṃsāraṃ yathābhūtaṃ na parijānīyānnaśaknuyādrāgadveṣamohādikāt sarvasaṃkleśāccittamadhyupekṣitum
anadhyupekṣamāṇaścasaṃkliṣṭacittaḥ saṃsāre saṃsaret saṃkliṣṭacittaḥ saṃsarannaiva buddhadharmān paripācayennāpi sattvān sa cet punaranityādibhirākāraiḥ saṃsārānmānasamudvejayedevaṃ sati bodhisattvo laghu ladhveva parinirvāyāt laghu ladhveva ca parinirvāyan bodhisattva evamapi naiva buddhadharmānnaiva sattvān paripācayet kutaḥ punaranuttarāṃ samyaksambodhimabhisaṃbhotsyatetenaiva ca śūnyatādhimokṣeṇa bodhisattvaḥ prayujyamānaḥ na nirvāṇāduttrasyati nāpi nirvāṇaṃ prārthayate
sa cedvodhisattvo nirvāṇāduttrasyet paratra nirvāṇasaṃbhāro'sya na paripūryeta yathāpi ca taduttrastamānasatvānnirvāṇe'nanuśaṃsadarśinastadgataguṇadarśanaprasādādhimuktivivarjitasya bodhisattvasya sa cetpunarbodhisattvo nirvāṇo prārthanābahulavihārī bhavedāśveva parinirvāyāt āśu parinirvāyam naiva buddhadharmānna sattvān paripācayettatra yā ca saṃsāraṃ yathābhūtamaparijānataḥ saṃkliṣṭacittasya saṃsārasaṃsṛtiḥ
yā ca saṃsārādudvignamānasasyāśunirvṛtiḥ yā ca nirvāṇāduttrastamānasasya tatsaṃbhārāparipūriḥ yā ca nirvāṇaprārthanābahulavihāriṇa āśa parinirvṛtiḥ ayamanupāyo bodhisattvasya veditavyo'nuttarāyāḥ samyaksaṃbodheḥyā punaḥ saṃsāraṃ yathābhūtaṃ parijānato'saṃkliṣṭacittasya saṃsārasaṃsṛtiḥ
yā ca saṃsārādanityādibhirākārairanudvignamānasasyānāśunirvṛtiḥ yā ca nirvāṇādanuttrastamānasasya tatsaṃbhāraparipūriryā ca nirvāṇe guṇānuśaṃsadarśino na cātyarthamutkaṇṭhāprāptasyāśu nirvṛtiḥ ayaṃ bodhisattvasya mahānupāyo'nuttarāyāḥ samyaksambodheranu prāptaye sa cāyamupāyastasmin paramaśūnyatādhimokṣe sanniśritaḥ tasmātsā paramanśūyatādhimokṣabhāvanā bodhisattvasya śikṣāmārgasaṃgṛhīto mahānupāya ityucyate yaduta tathāgatajñānādhigamāyasa khalu bodhisattvastena dūrānupraviṣṭe na dharmanairātmyajñānena nirabhilāpyasvabhāvatāṃ sarvadharmāṇāṃ yathābhūtaṃ viditvā na kiñcidvikalpayati nānyatra vastumātraṃ gṛhṇāti tathatāmātram
na cāsyaivaṃ bhavati vastumātraṃ vā etattathatāmātraṃ caiti arthe tu sa bodhisattvaścarati arthe parame caran sarvadharmāṃstayā tathatayā samasamān yathābhūtaṃ prajñayā paśyatisarvatra ca samadarśī samacittaḥ san paramāmupekṣāṃ pratilabhate
yāmāśritya sarvavidyāsthānakauśaleṣu prayujyamāno bodhisattvaḥ sarvapariśramaiḥ sarvaduḥkhopanipātaiḥ na nivartate kṣiprañcāklāntakāyaḥ aklāntacittaḥ tatkauśalaṃ samudāyanayati mahāsmṛtibalādhānaprāptaśca bhavati na ca tena kauśalenonnatiṃ gacchati na ca pareṣāmācāryamuṣṭiṃ karotisarvakauśaleṣu cāsaṃlīnacitto bhavati
utsāhavānavyāhatagatiśca bhavati dṛḍhasannāhaprayogaḥ yathā yathā saṃsāre saṃsaran duḥkhaviśeṣaṃ labhate tathā tathotsāhaṃ bardhayatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau yathā yathā samucchrayaviśeṣamadhigacchati tathā tathāni-rmānataro bhavati sattvānāmantike yathā yathā jñānaviśeṣamadhigacchati tathā tathā bhūyasyā mātrayā paropārambhavivādaprakīrṇalapitākleśopakleśebhyaśca vṛttaskha litasamudācārebhyaḥ parijñāya parijñāya cittamadhyupekṣate yathā yathā guṇairvi[va] rdhatetathā tathā praticchannakalyāṇo bhavati na parato jñātuṃ samanveṣate na lābha satkāram imā evaṃbhāgīyā bahavo'nuśaṃsā bhavanti bodhisattvasya bodhipakṣyā bodhyanukūlāstajjñānasanniśritasya tasmād ye kecidbodhimanuprāptavanto ye ca kecitprāpsyanti ye ca prāpnuvanti sarve ta etadeva jñānaṃ niśritya nānyannyūnaṃ prativiśiṣṭaṃ vāevaṃ niṣprapañcanayārūḍho bodhisattva evaṃ caṃ bahvanuśaṃsa ātmanaśca buddhadharmaparipākāya pareṣāñca yānatrayadharmaparipākāya samyak pratipanno bhavati
evañca punaḥ samyak pratipanno bhavati bhogeṣvātmabhāve ca nistṛṣṇo bhavati nistṛṣṇatāyāñca śikṣate sattveṣu bhogātmabhāvaparityāgāya sattvānāmevārthāya saṃvṛtaśca bhavati susaṃvṛtaḥ kāyena vācā sambareṇa ca śikṣate prakṛtyā pāpārucitāyai prakṛtibhadrakalyāṇatāyai ca kṣamo bhavati parataḥ sarvopatāpakipratipattīnām kṣamitvaṃ ca śikṣate mandakrodhatāyai ca a-paropatāpanatāyai ca sarvavidyāsthāneṣu cābhiyukto bhavati kuśalaśca sattvānāṃ vicikitsāprahāṇāyānugrahopasaṃhārāya ca ātmanaśca sarvajñatvahetuparigrahāya adhyātmasthitacittaśca bhavati susamāhitacittaḥ cittasthitaye ca śikṣate caturbrāhmavihārapariśodhanatāyai pañcābhijñāvikrīḍanatāyai ca sattvakṛtyānuṣṭhānatāyai sarvakauśalyābhiyogajakleśa-vinodanatāyai ca vicakṣaṇaśca bhavati paramatattvajñaḥ paramatattvajñatāyai ca śikṣate mahāyāne cāyatyāmātmanaḥ parinirvāṇāyasa khalu bodhisattva evaṃ samyakprayukto guṇavatsu sattveṣu pūjālābhasatkāreṇa pratyupasthito bhavati
doṣavatsu sattveṣu parameṇa kāruṇyacittenānukampācittena pratyupasthito bhavati yathāśaktyā ca yathābalaṃ doṣaprahāṇāyaiṣāṃ prayujyate apakāriṣu sattveṣu maitracittatayā pratyupasthito bhavati yathāśaktyā ca yathābalam aśaṭho bhūtvā amāyāvī teṣāṃ hitasukhamupasaṃharati teṣāmapakāriṇāṃ svenāśayaprayogadoṣeṇa vairacittatāyāḥ prahāṇārthamupakāriṣu sattveṣu kṛtajñatayā tulyādhikena pratyupakāreṇa pratyupasthito bhavati āśāñca dhārmikī paripūrayatyasya yathāśaktyā yathābalam apratibalo'pi ca yācitaḥ san teṣu teṣu kṛtyakaraṇīyeṣvādaraṃ vyāyāmamupadarśayati na sakṛdeva nirākarotikathamayaṃ saṃjñāpyetā'śakto'haṃ nākarttukāma iti
ityayamevaṃbhāgīyo bodhisattvasya niṣprapañcanayārūḍhasya paramatattvajñāna-sanniśritasya samyakprayogo veditavyaḥtatra kayā yuktyā nirabhilāpyasvabhāvatā sarvadharmāṇāṃ pratyavagantavyā
yeyaṃ svalakṣaṇaprajñaptirdharmāṇāṃ yaduta rūpamiti vā vedaneti vā pūrvavadantato yāvannirvāṇamiti vā prajñaptimātrameva tadveditavyam na svabhāvo nāpi ca tadvinirmuktastadanyo vāggocaro vāgaviṣayaḥ evaṃ sati na svabhāvo dharmāṇāṃ tathā vidyate yathābhilapyate na ca punaḥ sarveṃṇa sarvaṃ na vidyate sa punarevamavidyamāno na ca sarveṇa sarvamavidyamānaḥ kathaṃ vidyate asadbhū tasamāropāsaṃgrāhavivarjitaśca bhūtāpavādāsaṃgrāhavivarjitaśca vidyate sa punaḥ pāramārthikaḥ svabhāvaḥ sarvadharmāṇāṃ nirvikalpasyaiva jñānasya gocaro veditavyaḥsa cetpunaryathaivābhilāpo yeṣu dharmeṣu yasminvastuni pravartate tadātmakāste dharmā vā tadvastu syāt
evaṃ sati bahuvidhā bahavaḥ svabhāvā ekasya dharmasyaikasya vastuno bhaveyuḥ tat kasya hetoḥ tathā hyekasmindharme ekasminvastuni bahuvidhā bahavo bahubhirabhilāpaiḥ prajñaptaya upacārāḥ kriyante na ca bahuvidhānāñca bahūnāṃ prajñaptivādānāṃ niyamaḥ kaścidupalabhyate yadanyatamena prajñaptivādenaikena tasya dharmasya tasya vastunaḥ tādātmyaṃ tanmayatā tatsvabhāvatā syānnānyairavaśiṣṭaiḥ prajñaptivādaiḥ tasmātsakalavikalaiḥ sarvaprajñaptivādaiḥ sarvadharmāṇāṃ sarvavastūnāṃ nāsti tādātmyaṃ nāsti tanmayatā nāsti tatsvabhāvatāapi ca sa cedrūpādayo dharmā yathāpūrvanirdiṣṭāḥ prajñaptivādasvabhāvā bhaveyuḥ
evaṃ sati pūrva tāvadvastu paścāttatra chandataḥ prajñaptivādopacāraḥ prākprajñaptivādopacārādakṛte prajñaptivādopacāre sa dharmastadvastu niḥsvabhāva eva syāt sati niḥsvabhāvatve nirvastukaḥ prajñaptivādo na yujyate prajñaptivādopacāre cāsati prajñaptivādasvabhāvatā dharmasya vastuno na yujyetasa cetpunaḥ pūrvameva prajñaptivādopacārādakṛte prajñaptivādopacāre sa dharmastadvastu tadātmakaṃ syāt
evaṃ sati vinā tena rūpamiti prajñaptivādopacāreṇa rūpasaṃjñake dharme rūpasaṃjñake vastuni rūpabuddhiḥ pravarteta na ca pravartate tadanena kāraṇonānayā yuktyā nirabhilāpyaḥ svabhāvaḥ sarvadharmāṇāṃ pratyavagantavyaḥ yathārūpamevaṃ vedanādayo yathānirdiṣṭā dharmā antato yāvannirvāṇaparyantā veditavyāḥdvāvimāvasmāddharmavinayātpranaṣṭau veditavyau
yaśca rūpādīnāṃ dharmāṇāṃ rūpādikasya vastunaḥ prajñaptivādasvabhāvaṃ svalakṣaṇamasadbhūtasamāropato'bhiniviśate yaścāpi prajñaptivādanimittādhiṣṭhānaṃ prajñaptivādanimittasanniśrayaṃ nirabhilāpyātmakatayā paramārthasadbhūtaṃ vastvapadamāno nāśayati sarveṇa sarvaṃ nāstītiasadbhūtasamārope tāvadye doṣāste pūrvameva nirūpitā uttānā viśaditāḥ prakāśitāḥ
yairdoṣai rūpādike vastunayasadbhūtasamāropātpranaṣṭo bhavatyasmāddharmavinayāditi veditavyaḥyathā punā rūpādikeṣu dharmeṣuvastumātramapyapavadamānaḥ sarvavaināśikaḥ pranaṣṭo bhavatyasmāddharmavinayāt tathā vakṣyāmi rūpādīnāṃ dharmānāṃ vastumātramapavadato naiva tattvaṃ nāpi prajñaptistadubhayametanna yujyate
tadyathā satsu rūpādiṣu skandheṣu pudgalaprajñaptiryujyate nāsatsu nirvastukāpudgalaprajñaptiḥ evaṃ sati rūpādīnāṃ dharmāṇāṃ vastumātre [sa] rūpādidharmaprajñaptivādopacāro yujyate nāsati nirvastukaḥ prajñaptivādopacāraḥ tatra prajñaptervastu nāstīti niradhiṣṭhānā prajñaptirapi nāstiato ya ekatyā durvijñeyān sūtrāntānmahāyānapratisaṃyuktān gambhīrān śūnyatāpratisaṃyuktānābhiprāyikārthanirūpitān śrutvā yathābhūtaṃ bhāṣitasyārthamavijñāyāyoniśo vikalpyā-yogavihitena tarkamātrakeṇaivaṃ dṛṣṭayo bhavantyevaṃvādinaḥ
prajñaptimātrameva sarvametacca tattvam yaścaivaṃ paśyati sa samyak paśyatīti teṣāṃ prajñaptyadhiṣṭhānasya vastumātrasyābhāvātsaiva prajñaptiḥ sarveṇa sarvaṃ na bhavati kutaḥ punaḥ prajñaptimātraṃ tattvaṃ bhaviṣyatīti tadanena paryāyeṇa taistattvamapi prajñaptirapi tadubhayamapyapavāditaṃ bhavati prajñaptitattvāpavādācca pradhāno nāstiko veditavyaḥsa evaṃ nāṣṭikaḥ sannakathyo bhavatyasaṃvāsyo bhavati vijñānāṃ sabrahmacāriṇām
sa ātmānamapi vipādayati loko'pi yo'sya dṛṣṭyanumata āpādyate idañca sandhāyoktaṃ bhagavatā- varamihaikatyasya pudgaladṛṣṭirna tvevaikatyasya durgṛhītā śūnyateti taktasya hetoḥ pudgaladṛṣṭiko janturjñeye kevalaṃ muhyennatu sarva jñeyamapavadeta na tato nidānamapāyeṣūpapadyeta nāpi dharmārthikaṃ duḥkhavimokṣārthikañca paraṃ visaṃvādayenna vipralambhayet dharme satye ca pratiṣṭhāpayet [na ca śaithiliko bhavecchikṣāpadeṣu durgṛhītayā punaḥ śūnyatayā jñeye vastuni muhyet apyapavadet jñeyaṃ sarvam tannidānaṃ cāpāyeṣūpapadyate dhārmikaṃ ca duḥkhavimokṣārthikaṃ paraṃ vipādayet śaithilikaśca syācchikṣāpadeṣu evaṃbhūtaṃ vastu apavadamānaḥ praṇaṣṭo bhavatyasmād dharmavinayātkathaṃ punardurgṛhītā bhavati śūnyatā
yaḥ kaści] cchramaṇo vā brāhmaṇo vā tacca necchati yena śūnyam tadapi necchati yat śūnyam iyamevaṃrūpā durgṛhītā śūnyatetyucyate taktasya hetoḥ yena hi śūnyaṃ tadasadbhāvāt yacca śūnyaṃ tatsadbhāvācchūnyatā yujyeta sarvābhāvācca kutra kiṃ kena śūnyaṃ bhaviṣyati na ca tena tasyaiva śūnyatā yujyate tasmādevaṃ durgṛhītā śūnyatā bhavatikathañca punaḥ sugṛhītā śūnyatā bhavati
yataśca yad yatra na bhavati tat tena śūnyamiti samanupaśyati yatpunaratrāvaśiṣṭaṃ bhavati tatsadihāstīti yathābhūtaṃ prajānāti iyamucyate śūnyatāvakrāntiryathābhūtā aviparītā tadyathā rūpādisaṃjñake yathā nirdiṣṭe vastuni rūpamityevamādiprajñaptivādātmako dharmo nāsti atastadrūpādisaṃjñakaṃ vastu tena rūpamityevamādiprajñaptivādātmanā śūnyam kiṃ punastatra rūpādisaṃjñake vastunayavaśiṣṭam yaduta tadeva rūpamityevamādiprajñaptivādāśrayaḥ taccobhayaṃ yathābhūtaṃ prajānāti yaduta vastamātrañca vidyamānaṃ vastamātre ca prajñaptimātraṃ ca cāsadbhūtaṃ samāropayati na bhūtamapavadate nādhikaṃ karoti na nyūnīkaroti notkṣipati na pratikṣipati yathābhūtañca tathatāṃ nirabhilāpyasvabhāvatāṃ yathābhūtaṃ prajānāti iyamucyate sugṛhītā śūnyatā samyak prajñayā supratividdhetiiyaṃ tāvadupapattisādhanayuktirānulomikī yayā nirabhilāpyasvabhāvatā sarvadharmāṇāṃ pratyavagantavyā
āptāgamato'pi
nirabhilāpyasvabhāvāḥ sarvadharmā veditavyāḥ
yena yena hi nāmnā vai yo yo
dharmo'bhilapyate
na sa saṃvidyate tatra dharmāṇāṃ sā
hi dharmatā iti
kathañca punariyaṃ gāthā etamevārthaṃ
paridīpayati rūpādisaṃjñakasya dharmasya yadrūpamityevamādi
nāma yena rūpamityevamādinā nāmnā te rūpādisaṃjñakā
dharmā abhilapyante'nuvyavahriyante rūpamiti vā vedaneti vā
vistareṇa yāvannirvāṇamiti vā tatra na ca rūpādisaṃjñakā
dharmāḥ svayaṃ rūpādyātmakāḥ na ca teṣu tadanyo
rūpādyātmako dharmo vidyate yā punasteṣāṃ rūpādisaṃjñakānāṃ
dharmāṇāṃ nirabhilāpyenārthena vidyamānatā saiṣā
paramārthataḥ svabhāvadharmatā veditavyā
uktañca
bhagavatā arthavargīyeṣu
yāḥ kāñcana saṃvṛtayo hi
loke
sarvā hi tā munirno upaiti
anupago hyasau kena
upādadīta
dṛṣṭaśrute kāntimasaṃprakurvan
kathamiyaṃ
gāthā etamevārthaṃ paridīpayati rūpādisaṃjñake vastuni yā
rūpamityevamādyāḥ prajñaptayaḥ tāḥ saṃvṛtaya
ityucyante tābhiḥ prajñaptibhistasya vastunastādātmyamityevaṃ
nopaiti tāḥ saṃvṛtīḥ tatkasya hetoḥ samāropāpavādikā
dṛṣṭirasya nāsti ato'sau tasyā viparyāsapratyupasthānāyā
dṛṣṭerabhāvādanupaga ityucyate sa evamanapagaḥ san
kenopādadīta tayā dṛṣṭyā vinā tadvastusamāropato
vāpavādato vā anupādadānaḥ samyagdarśī bhavati jñeye
tadasya dṛṣṭam yastasyaiva jñeyasyābhilāpānuśravastadasya
śrutam tasmin dṛṣṭaśrute tṛṣṇāṃ notpādayati na
vivardhayati nānyatra tenāvalambanena prajahātyupekṣakaśca
viharati evaṃ kāntiṃ karoti
panaścoktaṃ
bhagavatā saṃthakātyāyanamārabhya-iha saṃtha bhikṣurna
pṛthivīṃ niśritya dhyāyati
namaste puruṣājanya namaste
puruṣottama
yasya te nābhijānīmaḥ kiṃ tvaṃ niśritya
dhyāyasi iti
kathañca punaretatsūtrapadametamevārthaṃ paridīpayati pṛthivyādisaṃjñake vastuni yā pṛthivītyevamādikā nāmasaṃketaprajñaptiḥ sā pṛthivyādisaṃjñetyucyate
sā punaḥ saṃjñā pṛthivyādisaṃjñake vastuni samāropikā cāpavādikā ca tanmayasvabhāvavastugrāhikā samāropikā vastumātraparamārthanāśagrāhikā cāpavādikā saṃjñetyucyate sā ca saṃjñāsya vibhūtā bhavati vibhava ucyate prahāṇaṃ tyāgaḥtasmādāgamato'pi tathāgatāt paramāptāgamādveditavyaṃ nirabhilāpyasvabhāvāḥ sarvadharmā iti
evaṃ nirabhilāpyasvabhāveṣu sarvadharmeṣu kasmādabhilāpaḥ prayujyate tathā hi vinābhilāpena sā nirabhilāpyadharmatā pareṣāṃ vakta mapi na śakyate śrotumapi
vacane śravaṇe cāsati sā nirabhilāpyasvabhāvatā jñātumapi na śakyate tasmādabhilāpaḥ prayujyate śravaṇajñānāyatasyā eva tathatāyā evamaparijñātatvādvālānāṃ tannidāno'ṣṭavidho vikalpaḥ pravartate trivastujanakaḥ
sarvasattvabhājanalokānāṃ nirvartakaḥ tadyathā svabhāva vikalpo viśeṣavikalpaḥ piṇḍagrāhavikalpaḥ ahamiti vikalpaḥ mameti vikalpaḥ priyavikalpaḥ apriyavikalpaḥ tadubhayaviparītaśca vikalpaḥsa punarayamaṣṭavidho vikalpaḥ katameṣāṃ trayāṇāṃ vastūnāṃ janako bhavati
yaśca svabhāvavikalpo yaśca viśeṣavikalpo yaśca piṇḍagrāhavikalpa itīme trayo vikalpā vikalpaprapañcādhiṣṭhānaṃ vikalpaprapañcālambanaṃ vastu janayanti rūpādisaṃjñakam
yadvastvadhiṣṭhāya sa nāmasaṃjñābhilāpaparigṛhīto nāmasaṃjñābhilāpaparibhāvito vikalpaḥ prapañcayan tasminneva vastuni vicaratyanekavidho bahunānāprakāraḥtatra yañcāhamiti vikalpo yaśca mameti vikalpaḥ itīmau dvau vikalpau satkāyadṛṣṭiśca tadanyasarvadṛṣṭi[-mūlaṃ māna-] mūlamasmimānañca tadanyasarvamānamūlaṃ janayataḥ
tatra priyavikalpo'priyavikalpastadubhayaviparītaśca vikalpo yathāyogaṃ rāgadveṣamohān janayanti
evamayamaṣṭavidho vikalpaḥ asya trividhasya vastunaḥ prādurbhāvāya saṃvartate yaduta vikalpādhiṣṭhānasya prapañcavastunaḥ dṛṣṭyasmimānasya rāgadveṣamohānāñca
tatra vikalpaprapañcavastvāśrayā satkāyadṛṣṭirasmimānaśca satkāyadṛṣṭyasmimānāśritā rāgadveṣamohāḥ ebhiśca tribhirvastubhiḥ sarvalokānāṃ pravṛttipakṣo niravaśeṣaḥ paridīpito bhavatitatra svabhāvavikalpaḥ katamaḥ
rūpādisaṃjñake vastuni rūpamityevamādiryo vikalpaḥ ayamucyate svabhāvavikalpaḥviśeṣavikalpaḥ katamaḥ
tasminneva rūpādisaṃjñake vastuni ayaṃ rūpī ayamarūpī ayaṃ sanidarśano'yamanidarśana evaṃ sapratigho'pratighaḥ sāsravo'nāsravaḥ saṃskṛto'saṃskṛtaḥ kuśalo'kuśalo vyākṛto'vyākṛtaḥ atīto'nāgataḥ pratyutpanna ityevaṃbhāgīyenāpramāṇena prabhedanayena yā svabhāvavikalpādhiṣṭhānā tadviśiṣṭārthavikalpanā ayamucyate viśeṣavikalpaḥpiṇḍagrāhavikalpaḥ katamaḥ
yastasminneva rūpādisaṃjñake vastuni ātmasattva jīvajantusaṃjñāsaṃketopasaṃhitaḥ piṇḍiteṣu bahuṣu dharmeṣu piṇḍagrāhahetukaḥ pravartate gṛhasenāvanādiṣu bhojanapānayānavastrādiṣu ca tatsaṃjñāsaṃketopasaṃhitaḥ ayamucyate piṇḍagrāhavikalpaḥahamiti mameti ca vikalpaḥ katamaḥ
yadvastu sāsravaṃ sopādānīyaṃ dīrghakālamātmato vā ātmīyato vā saṃstutamabhiniviṣṭaṃ paricitaṃ tasmādasaṃgrāha-saṃstavāt svaṃ dṛṣṭisthānīyaṃ vastu pratītyotpadyate vitatho viakalpaḥ ayamucyate ahamiti mameti ca vikalpaḥpriyavikalpaḥ katamaḥ
yaḥ śubha-manāpa-vastvālambano vikalpaḥapriyavikalpaḥ katamaḥ
yo'śubhāmanāpa-vastvālambano vikalpaḥpriyāpriyobhayaviparīto vikalpaḥ katamaḥ
yaḥ śubhāśubha-manāpāmanāpatadubhayavivarjitavastvālambano vikalpaḥtaccaitad dvayaṃ bhavati samāsataḥ vikalpaśca vikalpādhiṣṭhānaṃ vikalpālambanañca vastu
taccaitadubhayamanādikālikaṃ cānyonyahetukañca veditavyam pūrvako vikalpaḥ pratyutpannasya vikalpālambanasya vastunaḥ prādurbhāvāya pratyutpannaṃ punarvikalpālambanaṃ vastu prādurbhūtaṃ pratyutpannasya tadālambanasya [vikalpasya] prādurbhāvāya hetuḥ tatraitarhi vikalpasyāparijñānamāyatyāṃ tadālambanasya vastunaḥ prādurbhāvāya tatsaṃbhāvācca punarniyataṃ tadadhiṣṭhānasyāpi tadāśritasya vikalpasya prādurbhāvo bhavatikathañca punarasya vikalpasya parijñānaṃ bhavati
catasṛbhiḥ paryeṣaṇābhiḥ caturvidhena ca yathābhūtaparijñānena catasraḥ paryeṣaṇāḥ katamāḥ nāmaparyeṣaṇā vastuparyeṣaṇā svabhāvaprajñaptiparyeṣaṇā ca viśeṣaprajñaptiparyeṣaṇā ca tatra nāmaparyeṣaṇā yadvodhisattvo nāmni nāmamātraṃ paśyati evaṃ vastuni vastumātradarśanaṃ [vastu] paryeṣaṇā svabhāvaprajñaptau svabhāvaprajñaptimātradarśanaṃ svabhāvaprajñaptiparyeṣaṇā viśeṣaprajñaptau viśeṣaprajñaptimātradarśanaṃ viśeṣaprajñaptiparyeṣaṇā sa nāmavastuno bhinnañca lakṣaṇaṃ paśyatyanuśliṣṭañca nāmavastvanuśleṣasanniśritāṃ ca svabhāvaprajñapti viśeṣaprajñaptiñca[prati-] vidhyaticatvāri yathābhūtaparijñānāni katamāni
nāmaiṣaṇāgataṃ yathābhūtaparijñānaṃ vastveṣaṇāgataṃ svabhāvaprajñaptyeṣaṇāgataṃ viśeṣaprajñaptyeṣaṇāgatañca yathābhūtaparijñānamnāmaiṣaṇāgataṃ yathābhūtaparijñānaṃ katamat
sa khalu bodhisattvo nāmni nāmamātratāṃ paryeṣya tannāmaivaṃ yathābhūtaṃ parijānāti itīdaṃ nāma ityarthaṃ vastuni vyavasthāpyate yāvadeva saṃjñārtha dṛṣṭyarthamupacārārtham yadi rūpādisaṃjñake vastuni rūpamiti nāma na vyavasthāpyeta na kañcittadvastu rūpamitmevaṃ saṃjānīyāt asaṃjānan samāropato nābhiniveśeta anabhiniveśaṃ nābhilapet iti yadevaṃ yathābhūtaṃ prajānāti idamucyate nāmaiṣaṇāgataṃ yathābhūtaparijñānamvastveṣaṇāgataṃ yathābhūtaparijñānaṃ katamat
yataśca bodhisattvo [vastuni] vastumātratāṃ paryeṣya sarvābhilāpaviśliṣṭaṃ nirabhilāpyaṃ tadrūpādisaṃjñakaṃ vastu paśyati idaṃ dvitīyaṃ yathābhūtaparijñānaṃ vastveṣaṇāgatamsvabhāvaprajñaptyeṣaṇāgataṃ yathābhūtaparijñānaṃ katamat yataśca bodhisattvaḥ rūpādisaṃjñake vastuni svabhāvaprajñaptau prajñaptimātratāṃ paryeṣya tathā svabhāvaprajñaptyā atatsvabhāvasya vastunaḥ tatsvabhāvābhāsatāṃ yathābhūtaṃ pratividhyati prajānāti
tasya nirmāṇapratibimbapratiśrutkā-pratibhāsodakacandrasvapnamāyopamaṃ tatsvabhāvaṃ paśyataḥ tadābhāsamatanmayam idṃ tṛtīyaṃ yathābhūtaṃ parijñānaṃ sugambhīrārthagocaramviśeṣaprajñaptyeṣaṇāgataṃ yathābhūtaparijñānaṃ katamat
yataśca bodhisattvo viśeṣaprajñaptau prajñaptimātratāṃ paryeṣya tasmin rūpādisaṃjñake vastuni viśeṣaprajñaptimadvayārthena paśyati na tadvastu bhāvo nābhāvaḥ abhilāpyenātmanā'pariniṣpannatvānna bhāvaḥ na punarabhāvo nirabhilāpyenātmanā vyavasthitatvāt evaṃ na rūpī paramārthasatyatayā nārūpī saṃvṛtisatyena tatra rūpopacāratayā yathā bhāvaścābhāvaśca rūpī cārūpī ca tathā sanidarśanānidarśanādayo viśeṣaprajñaptiparyāyāḥ sarve'nena nayenaivaṃ veditavyāḥ iti yadetāṃ viśeṣaprajñaptimevamadvayārthena yathābhūtaṃ prajānāti idamucyate viśeṣaprajñaptyeṣaṇāgataṃ yathābhūtaparijñānamtatra yo'sāvaṣṭavidho mithyāvikalpo bālānāṃ trivastujanako lokanirvartakaḥ so'sya caturvidhasya yathābhūtaparijñānasya vaikalyādasamavadhānātpravartate
tasmācca punarmithyāvikalpātsaṃkleśaḥ saṃkleśātsaṃsārasaṃsṛtiḥ saṃsārasaṃsṛteḥ saṃsārānugataṃ jātijarāvyādhimaraṇādikaṃ duḥkhaṃ pravartateyadā ca bodhisattvena caturvidhaṃ yathābhūtaparijñānaṃ niśritya so'ṣṭavidho vikalpaḥ parijñāto bhavati dṛṣṭe dharme tasya samyak parijñānādāyatyāṃ tadadhiṣṭhānasya tadālambanasya prapañcapatitasya vastunaḥ prādurbhāvo na bhavati
tasyānudayādaprādurbhāvāttadālambanasyāpi vikalpasyāyatyāṃ prādurbhāvo na bhavati evaṃ tasya savastukasya vikalpasya nirodho yaḥ sa sarvaprapañcanirodho veditavyaḥ evañca prapañcanirodho bodhisattvasya mahāyānaparinirvāṇamiti veditavyamdṛṣṭe ca dharme tasya śreṣṭhatattvārtha gocarajñānasya viśuddhatvāt sarvatra vaśitāprāpti labhate sa bodhisattvaḥ
yaduta nirmāṇe'pi vicitre nairmāṇikyā ṛddhyā pariṇāme ca vicitre pāriṇāmikyā ṛddhyā sarvajñeyasya ca jñāne yāvadabhipretaṃ cāvasthāne kāmakārataśca vinopakramaṃ cyutau sa evaṃ vaśitāprāptaḥ sarvasattvaśreṣṭho bhavati niruttaraḥevañca sarvatra vaśinastasya bodhisattvasya uttamāḥ pañcānuśaṃsā veditavyāḥ
paramāṃ cittaśāntimanuprāpto bhavati vihārapraśāntatayā na kleśapraśāntatayā sarvavidyāsthāneṣu cāsyāvyāhataṃ pariśuddhaṃ paryavadātaṃ jñānadarśanaṃ pravartate akhinnaśca bhavati sattvānāmarthe saṃsārasaṃsṛtyā tathāgatānāñca sarvasandhāyavacanānyanupraviśati na ca mahāyānādhimukteḥ saṃhāryo bhavatyaparapratyayatayāasya khalu pañcavidhasyānuśaṃsasya pañcavidhameva karma veditavyam
paramo dṛṣṭadharmasukhavihāro bodhisattvasya bodhāya prayoganiryātasya kāyikacaitasikasya vyāyāmaklamasya nāśāya cittaśānteranuśaṃsasyaitatkarma veditavyam sarvabuddhadharmāṇāṃ paripāko bodhisattvasya sarvavidyāsthāneṣvavyāhatajñānatāyā anuśaṃsasyai tatkarma veditavyam sattvaparipāko bodhisattvasya saṃsārākheditāyā anuśaṃsasyaitatkarma veditavyam vineyānāmut pannotpannānāṃ saṃśayānāṃ prativinodanaṃ dharmanetryāśca dīrghakālaṃ parikarṣaṇaṃ sandhāraṇaṃ saddharmapratirūpakāṇāṃ śāsanāntardhāyakānāṃ parijñānaprakāśanāpakarṣaṇatayā sarvasandhāyavacanapraveśānuśaṃsasyaitatkarma veditavyam sarvaparapravādinigraho dṛḍhavīryatā ca prāṇidhānāccācyutiḥ asaṃhāryatā'parapratyayatvānuśaṃsasyaitatkarma veditavyamevaṃ hi bodhisattvasya yāvat kiñcidbodhisattvakaraṇīyaṃ tatsarvamebhiḥ pañcabhiranuśaṃsakarmabhiḥ parigṛhītaṃ bhavati
tatpunaḥ karaṇīyaṃ katamat asaṃkliṣṭañca ātmasukhaṃ buddhadharmaparipākaḥ sattvaparipākaḥ saddharmasya dhāraṇam acalapraṇidhānasyottaptavīryasya paravādavinigrahaścatatra caturṇā tattvārthānāṃ prathamau dvau hīnau
tṛtīyo madhyamaḥ caturtha uttamo veditavyaḥ
___________________________________________